Əvvəlki bölmədə varlıq aləminin yaranmasının müəyyən bir hədəfi olduğuna işarə etdik. Burada həmin məsələni bir qədər xırdalamaq istəyirik, başqa sözlə desək, yaradılışın qaynağı olan Allahın varlıq aləmini nə üçün yaratdığını açıqlamaq niyyətindəyik. Qurani-kərimdə bəyan edildiyi kimi, əgər kainatda olan varlıqlar boş yerə yaranmayıbsa, deməli xilqətin yaranmasının dəlili və səbəbi – yəni hədəfi vardır.
            Öncə Morris Meterlinqin xilqətin hikməti haqqındakı maraqlı bir fikri ilə tanış olaq. O, "Yaradılışın fəlsəfəsi" adlı əsərində belə yazır:
"Bu nəhəng dünyada, böyük kainat qanunları çərçivəsində və yaradılış düzənində bizim yaşadığımız dünya kimi yüz min-yüz milyon kəhkəşan vardır. Belə olduğu halda məni və sizləri yaratmağa nə ehtiyac varmış? Mən və sizlər olmasaydıq bu dünya necə olardı? Əgər biz insanların yaşadığı bu Yer kürəsi olmasaydı, böyük yaradılışa hansı zərər dəyərdi?" .
        Belə bir sual ortaya çıxır:
         "İnsan nə üçün varlıq aləminin yaranma səbəbi və məqsədi barəsində düşünür?" Belə bir düşüncənin dəlili ondan ibarətdir ki, insanın gördüyü bütün işlərdə müəyyən hədəf və sonluq axtarışı vardır. İnsan məqsədsiz və hədəfsiz bir iş görməz. Başqa sözlə desək, insanın hər bir əməl, hərəkət və davranışı müəyyən məqsəd və hədəflə bağlıdır.          Məsələn, insan aclıq çəkdikdə tox olmaq üçün yemək yeyir, susuzluğunu yatırmaq üçün su içir, yorularaq öz cismani və ruhi qüvvəsini yenidən bərpa etmək üçün yatır, öz yaşamını təmin etmək məqsədilə çalışır və s.
İnsanın gündəlik yaşayışı ilə bağlı yuxarıdakı sadə misalların hər birinə baxdıqda onların müəyyən hədəf və məqsədlə edildiyi bəlli olur: aclığı və susuzluğu yatırmaq, yorğunluğu çıxarmaq və insanda yaşamaq gücünü bərpa etmək. Deməli, insanın əməl və hərəkətlərində məqsədyönlü prinsiplər vardır. Yuxarıdakı hədəf və məqsədlərə daha diqqətlə yanaşsaq onların hər birində iki qarşılıqlı meylin köklərini tapa bilərik: faydalı və mənfəətli şeyləri özünə tərəf cəlb etmək, faydasız və zərərli şeyləri isə özündən uzaqlaşdırmaq. Məsələn, toxluq amili iki cəhətlə bağlıdır: maddi-cismani gücü artırır (fayda və mənfəətin cəlb edilməsi), zəiflik və xəstəliyin qarşısını alır (zərərin uzaqlaşdırılması). Susuzluğun yatırılması da bu sayaqdır. Həyatın təmin edilməsi üçün insanın çalışması, bir yandan bəşər nəslinin davamı üçün faydalıdır (fayda və mənfəətin cəlb edilməsi), o biri yandan isə insanları yoxsulluq və səfalətdən qoruyur (zərərin uzaqlaşdırılması).
             Bir sözlə, insanın gördüyü əməl və hərəkətlərin hər biri həm onun ehtiyaclarını ödəməyə – yəni fayda və mənfəəti cəlb etməyə, həm də ona yetişə biləcək zərəri uzaqlaşdırmağa yönəlib. Buraya əlavə edə bilərik ki, insanın mənəvi-əqli fəaliyyəti isə naqisliyi uzaqlaşdırmaq və kamilliyə qovuşmaq, pis əməldən çəkinmək və yaxşı əmələ yönəlmək məqsədi güdür və Allah bəşərə ağıl və şüuru boş yerə bəxş etməyib.
Burada bir məsələyə də aydınlıq gətirmək lazımdır ki, yuxarıdakı ikili prinsip Allaha şamil edilə bilərmi? Bu sualın birbaşa və açıq cavabı mənfidir. Çünki xilqət aləmi və orada xəlq olunan bütün varlıqlar nə Allaha bir xeyir verə bilməz, nə də Ona zərər yetirə bilməz. Allah ehtiyacsız və zəngindir (qənidir) və Onun heç nəyə ehtiyacı yoxdur. Onun kamala da ehtiyacı yoxdur, çünki Allah özü mütləq kamal qaynağıdır və bu məsələ islam filosofları və o sıradan Molla Sədra tərəfindən sübuta yetirilib. Dünyanı yaradan mütləq kamala sahibdir. Deməli, mütləq kamil varlıq hər sayaq kamilliyin qaynağı olaraq öz yaratdığı varlıqlara ehtiyac duya bilməz. Bütün varlıq aləmi, əksinə olaraq
           Allaha möhtacdır.
Allahın ehtiyacsız və qəni (zəngin) olması tovhid prinsipindən qaynaqlanır və Quran ayələri də həmin fikri təsdiqləyir:
          Nisa surəsi, 131-ci ayə:
             Göylərdə və Yerdə nə varsa, hamısı Allaha məxsusdur. (Ey müsəlmanlar!) Biz sizdən əvvəl kitab verilənlərə də, sizə də Allahdan qorxmanızı tövsiyə etdik. Əgər Allahı inkar etsəniz belə, (yenə də) Göylərdə və Yerdə nə varsa, hamısı Allahındır. Allah ehtiyacsızdır, (Öz-Özlüyündə) şükr olunmağa, tərif olunmağa layiqdir.
            Həcc surəsi, 64-cü ayə:
           Göylərdə və Yerdə nə varsa, hamısı Onundur. (Onun qüdrətindən yaranmış əsərdir.) Həqiqətən, Allah ehtiyacsızdır və hər cür şükrə, tərifə layiqdir! (Hər işi bəyəniləndir.)
            Fatir surəsi, 15-ci ayə:
           Ey insanlar! Siz Allaha möhtacsınız. Allah isə (heç nəyə, o cümlədən sizin ibadətinizə) möhtac deyildir və hər cür şükrə, tərifə layiqdir! (Onun bütün işləri bəyəniləndir.)
          Məhəmməd surəsi, 38-ci ayə:
         Budur, siz (mal-dövlətinizin yalnız qırxda birini) Allah yolunda sərf etməyə çağırılan kimsələrsiniz. Bununla belə içərinizdə xəsislik edən də vardır. Hər kəs xəsislik etsə, ancaq özünə qarşı xəsislik etmiş olar (bunun zərəri yalnız özünə toxunar). Allah zəngin, siz isə yoxsulsunuz (Allah sizə möhtac deyildir, siz Ona möhtacsınız). Əgər Ondan üz döndərsəniz, (sizi yox edib) yerinizə sizlər kimi olmayan (Allaha cani-dildən ibadət və itaət edən) başqa bir qövm gətirər.
             İmam Hüseyn (ə) Ərəfə duasında bu barədə belə buyurur:
"İlahi! Sənin substansiyan (Zatın) o qədər zəngindir ki, öz tərəfindən Sənə bir xeyir yetişməz, bəs mənim tərəfdən Sənə hansı xeyir yetişə bilər?"
              Həmin "qəni" kökündən Haqqın istiğna sifəti – yəni Onun heç nəyə ehtiyacı olmadığı aşkar olur. Deməli, Allah substansiya baxımından o qədər uca və yüksək səviyyədə ehtiyacsızdır ki, hətta özü-özünə bir mənfəət yetirməz. Onun xəlq etdiyi varlıqlara gəlincə, onlar Allaha möhtacdır və Allah onlara heç vaxt möhtac ola bilməz.
              Sadə adamlar və yaxud Meterlinq kimi şəxslər belə bir sual ortaya atırlar ki, axı Allahın (və ya Xaliqin) bizləri xəlq etməyə nə ehtiyacı var? Əslində bu sualın qoyuluşu səhvdir, çünki öncə işarə etdiyimiz kimi, Allah ehtiyacsızdır. Onun barəsində ehtiyac və ya naqislik kimi sifətlər işlənə bilməz. Allahın nə kamal dərəcəsinə yetişməyə, nə də hər hansı bir naqisliyi aradan qaldırmağa ehtiyacı yoxdur. Belə olduqda "Allahın varlıq dünyasını yaratmağa nə ehtiyacı vardır?" sualının qoyuluş məntiqi düzgün deyil. Bu incə mətləbi anlayan islam filosofları belə söyləmişlər: Allahın substansiyasının xilqət aləmində məqsəd və hədəfi yoxdur, söhbət Onun hərəkətinin hədəfindən gedir.
Onu da əlavə edək ki, Allah iradə ilə hərəkət edəndir, məqsədlə hərəkət etmir. Məqsədlə hərəkət edənlər öz hərəkətini hər hansı bir hədəfə yetişmək üçün icra edirlər. Məsələn, insan hər hansı bir məqsədə çatmaq üçün hərəkət edir və onda bu hərəkəti yerinə yetirməyə həvəs və maraq yaranır. Ancaq iradə ilə hərəkət edən Allah öncə bir məqsədə yetməyi nəzərdə tutmur və həmin məqsədə görə hərəkət etmir. Onun hərəkəti müəyyən məqsədi güdmədən iradə ilə gerçəkləşir. Hərəkət iradənin nəticəsi olaraq gerçəkləşir. Təbiət özü Allahın iradəsi ilə xəlq olunur və yaradılış (sün) öz substansiyası baxımından müəyyən bir qayə və hədəfə malikdir, xilqət həmin hədəfə doğru hərəkətdədir. Hacı Molla Hadi Səbzəvari öz Mənzuməsində belə söyləyir:
                 "Allahın hikmət və qayəsi onu tələb edir ki, bütün varlıq aləmi öz varlıq qanun-qaydası əsasında son qayəsinə yetişsin" .
Beləliklə, Allahın substansiya baxımından hədəf və qayəsi yoxdur, Onun xilqətinin qayəsi vardır. Filosoflar bu məsələni sübut etdikdən sonra, insan və dünyanın yaranışını Allahın feyzi ilə izah edirlər. Feyz anlamı latınca emanasiya qarşılığı ilə ifadə olunur və öz məzmun tutumu baxımından tükənməz bir qaynaq mənası daşıyır. Allah mütləq varlıq olmaqla bütün kamil sifətlərə malikdir. O, bütün kamillik və xeyir sifətlərin tükənməz bir qaynağı və mənbəyidir.
               Allahın substansiyası tovhid baxımından haqqın əhədiyyət mərtəbəsi olmaqla bütün kamil sifətləri əhatə edir. Onun pak substansiyasına heç bir eyb və nöqsan yol tapa bilməz.
            İlahi vücudun bu mərtəbəsi bütöv və geniş bir məna tutumuna malikdir ki, burada heç bir çoxluq və tərkib hissəsindən söhbət gedə bilməz. Çoxluq və mürəkkəblik məfhumu maddi aləmə xasdır, Allahın substansiyası isə bütöv və bölünməz anlamdır.
                Allah substansiya baxımından vacibül-vücud sayılır və Onun vücudu öz-özünə vacibdir və heç nədən asılı deyildir. Substansiya tam və kamil olduğuna görə, mütləq feyz qaynağıdır, kamilliyin şərti də feyz anlamı ilə izah olunur. Kamil olan hər bir varlıq eyni zamanda feyz qaynağı ola bilir, lakin naqis olan varlıq feyz qaynağı ola bilməz. Deməli, mütləq kamal sahibi olan vacibül-vücud, həm də öz substansiyası ilə zəngin (qəni) və mütləq feyz qaynağı sayılır. Allahın mütləq feyz qaynağı olması Onun feyzinin bütün varlıq aləmini əhatə etməsini şərtləndirir. Deməli, dünya və varlıq aləmi Allah feyzinin ali məhsuludur.
              Qurani-kərimdə Allahın feyzini bəyan edən nemətlərə işarə edilir:
           İsra surəsi, 20-ci ayə:
          Onların və bunların hər birinə Rəbbinin nemətindən verərik. Rəbbinin neməti (istər dünyada, istərsə də axirətdə heç kəsə) qadağan deyildir.
           Loğman surəsi, 27-ci ayə:
           Əgər yerdəki bütün ağaclar qələm, dərya isə mürəkkəb olsaydı və yeddi dərya belə ona qoşulsaydı, yenə də Rəbbimin sözləri (yazılıb) tükənməzdi. Həqiqətən, Allah yenilməz qüdrət və hikmət sahibidir!
          Pərvərdigarın sözləri Onun kamalının və feyzinin nişanələridir. Haqqın kamalı və feyzi tükənməz olduğu kimi, bunları bəyan edən sözlər də tükənməzdir.
                 Hədislərin birində isə belə deyilir:
           "Allah-təala buyurmuşdur: Ey Adəm övladı! Səni Mənə bir fayda vermək üçün yaratmadım. Səni ona görə yaratmışam ki, bəlkə sənə bir xeyir verəm. Ona görə Məni hər şeydən və hamıdan uca tut (Məni öz əməl və rəftarının qayəsi üçün örnək kimi qəbul et)" .
Cəlaləddin Rumi "Məsnəvi"nin 2-ci dəftərində bu hədisdən faydalanmışdır:
         Peyğəmbər deyib ki, Haqq buyurubdur:"Xilqətim məqsədi ehsan olubdur.

Yaratdım xilqəti bəhrə götürsün,
Şəhdimdən özüyçün şirə götürsün.
Mən ki, xilqətimdən fayda ummazam
Ucayam, qəniyəm, ehtiyacsızam."

Müəllif: Abdulla Nəsri