MOVLANIN HAQQI
'Sene malik olan movlanin haqqi hakimin haqqi kimidir. yalniz, bu ferqle ki, malikin xususi haqqi var, amma bu haqq hakimde yoxdur. onun xususi haqqi, az ve chox her sheyde onun itaetinde olmaqi lazim bilir. butun bunlar o, vaxtdir ki, onun haqqi ile Allahin sene vacib buyurdugu emelle tezadda olmasin. senin emelinle, Allahin haqqi arasinda mane olmasin. yox eger bele olarsa, onda Allahin haqqi muqeddemdir. her vaxt Allahin haqqini yerine yetirsen, onda malikin haqqinin edasinin vaxti yetishir, ona meshgul olmalisan. Allahin guc ve qudretinden bashqa hech bir-guc quvve yoxdur!'
'mekarimul-exlaq' kitabinda bele gelib:
'malikin senin boyununda haqqi budur ki, onun itaetinde olub, ona qarshi gunah etmeyesen. yalniz, o sheyde itaet etme ki, Allahin qezebine sebeb ish olsun. chunki, Allaha qarshi gunah etmekde hech vaxt bendeye itaet etmek olmaz!.'
imam zeynalabidin (eleyhissalam)-in gozel beyanlarindan me`lum olur ki, malikle hakimin haqqini bir-birine oxshar bilir. bu ferqle ki, malike gore xususi haqqi var. o, da onu ozune itaetkar edir. yeri gelmishken, bu haqqin sherhinden bele bir sherhe bashlayaq ki, kolelik hansi zamandan bashlayibdir ve koku nedir` elbette, bu behsde tekce kolelik yox, umumi mulkiyyet nezerde tutulur.
Quldarligin tarixi
Quldarligin yaranma tarixi chox da me`lum deyildir. onun kokleri barede muxtelif nezeriyeler vardir. montoskye quldarligin amilleri baresinde yazir: quldarligin ibtidasi ashagidaki amillerden biri ola biler:
1. beynelxalq huquq normalari zeruri bilir ki, doyushde esir dushenler olumden amanda qalmaqdan otru qulam hokmunde qalsinlar.
2. rum dovletinin medeni qanunu, borcunu qaytara bilmeyenler baresinde icaze vermishdir ki, onlarin ozleri satilsin ve ya telebkarin pulunun evezinde ona bendelik etsin.
3. tebiet qanunu atani kole etdiyi kimi, ovladi da kole edir. belelikle, ogul ataya tabe olur.
4. kolelik haqqi, bir milletin bashqa bir millete qarshi tehqirinden qarshiya chixir, o da adet ve en`enelerin ixtilafi uzerinde qurulub.
5. quldarligin esas menshesi insan cemiyyetinde qudretli ve zeiflerin tugyanlar ve istismarchi ruhiyyesi ile birlikde olmasidir.' sonra montoskye yazir:
aristotel subut etmek isteyir ki, kole ve qul fitreten olub ve olacaq. bu, o me`nadadir ki, Allah-taala, be`zi insanlari yaradib ki, bashqalarinin koleleri olsunlar. eger biz bu filosofun dediyini qebul etsek ve qul olmaqi fitri bilsek, onda qullarin qullugdan azad olmasi kelamini faydasiz ve fitretin xilafi kimi qiymetlendirmeliyik.
bunlar, kolelik baresinde montoskyenin 'ruhul-qevanin' kitabinda getirdiyi behsdir.
Islam dini, kolelik baresinde
Muqeddes islam dininde, qul olma hech de fitri deyildir. aristotel mentiqinin eksine olaraq, islama gore besher azad yaradilmishdir. hezreti Eli (eleyhissalam) buyurur:
'butun besher azad yaradilmishdir. meger o, kesler ki, oz zererlerine koleliye iqrar edibler (ozleri ele bir ish gorurler ki, kole olmaqlarina sherait yaransin) '
hezret bashqa bir beyanda buyurur:
'bashqalarinin qulu olma! halbuki Allah seni azad yaratmishdir.'
bu iki beyan, besheriyyetin azadliq carchisi sayilan, hezreti Eli (eleyhissalam)-dan idi.
Besher azad dogulmushdur. eger sonradan kimin kolesi olursa, xarici amillerin te`sirindendir. onun koleliyi hemishegi yox, muveqqetidir. kechmish zamanlarda koleler nece yashayirmishlar`
'tarixi rum' kitabinin muellifi alber male rumlularin koleleri baresinde bele neql edir:
'qanuna gore qul ve ya kole shexs, insan deyil . belke de, qul, bir shey ve ya danisha bilen bir aletdir. belelikle, hech bir haqq ve huququ da yoxdur.'
montoskye yazir: eflatunun qanununda qerara alinmishdir ki, qul ozunun tebii mudafiesinden istifade ede bilmez. eger ona hemle olarsa, bu qanuna esasen, ozunun tebii mudafiesinden istifade ede bilmez. hemchinin, medeni mudafie haqqi ona verilmir ve mehkemeye de shikayet etmeye haqqi yoxdur. spart sheherinde koleye verilmish qanuna gore mehkemeye muraciet etmeye haqqi yox idi.
spartli qullar, bu cehetde o qeder bedbext olurlar ki, tekce bir neferin kolesi yox, belke de, butun cemiyyetin kolesi hesab olnurdular.
Alchalmaq, hara qeder`
Rum eshraf ve e`yanlarinin kef meclislerinden biri bu idi ki, bichare qullari numayish gosterilen bir meydanda, shir, bebir, peleng kimi vehshi ve ac heyvanlarla bir yerde cem edirdiler. ele ki, qullar ozlerini bu yirtici heyvanlarin caynaginda giriftar gorurler, ahu-fegan ve qishqiriqlari ucalir. bu vaxt e`yan ve eshreflerin shadliq ruhiyyeleri ershe chatir. hemchinin, bu esil ve eshreflerin istirahet meclislerinden biri de bu idi ki, Eli qilincli chilpaq qullardan ibaret iki desteni, bir-birinin canina salirdilar. o hedde kimi ki, bir-birlerinin ezalarini ve uz-gozlerini yaralayib kesirler. bu cineyatger eshrefler, bele dehshetli ve qanli sehneleri gormekden lezzet alib sevinirdiler. eger bu qullar bele ishe boyun qoymasaydilar, meydanin etrafini dovreye almish esgerler terefinden tike-tike dogranardilar.
hemchinin, rumlu cinayetkar e`yan ve eshreflerin bashqa kef meclislerinden biri bu idi ki, koleleri mecbur edirdiler ki, oz ellerini ari ve eqreble dolu yuvaya salsinlar. onlar da kolelerin qaralmish eziyyetli chohrelerini gormekle shad olub gulsunler.
'tarixi rum' kitabinin muellifi, yene o olkenin koleleri baresinde bele yazir:
'koleler, heyvanlar kimi yalniz, agir ve mushkul ishleri gormeli idiler. o cumleden, xendekleri temizlemek, yollari dash asfalt etmek, tikanlari temizlemek, baglari bellemek, ziyanli bitkileri ve kollari kesmek, bugdani doymek ayaq yollarini temizlemek ve sair ishleri yerine yetirirdiler.
Eger qullardan birinin bu ishleri gormemekde qusuru olsaydi, shiddetli ve muxtelif cezalara me`ruz qalir, chubuq ve shallaq vururdular. daha sonra onu deve ve atin yerine zencire baglayib ish gordururduler. me`den quyularina atilir ve yash zirzemilerde hebs olunurdular. heyvanlarin bayram gunlerinde ishlerinden azad olmalarina baxmayaraq, koleler bu gunleri ishden azad olmurdular.
islamda kolelerin tedricle azad olunmasinin sebebleri
Kolelikle mubarize aparib onlari tedricle azad etmek tarixi islam ve muselmanlara mexsusdur. eger sorushlsa ki, neye gore islam bu ishi birdefelik yox, tedricle gorur` onda bu sualin cavabinda demek lazimdir: evvala, islam zuhur eden zamanda erebistanin qaranliq muhitinde, quldarliq o cemiyyetin iqtisadiyyatinin ruknu idi. bir choxlarinin ticaret ve yashayishi kole alveri ile bagli olmushdur. islam peygemberinin (sellellahu eleyhi ve alehi ve sellem) bele bir imkani yox idi ki, kolelik ve kole alverini birdefelik aradan aparsin. chunki, iqtisadi nezm pozulardi. bundan elave, butun servetini verib kole olanlar bu ishe hech vaxt razi olmazdilar. bir deste hazir yeyenler yalniz, bu yolla dolanirdilar. bu dovrde islam dini evvelce, ish ve fealiyyetin savabini hemchinin, ishsizlik ve hazir yemeyin mezemmetli olmasini cemiyyetde insanlara beyan edir. ish, islama gore en yaxshi ibadetlerden sayilir, neticesi, insanin ozune qayidir. bu yolla hazir yeyenler tedricle ish dalinca gedir ve anlayirlar ki, bashqalarinin el muzdunu yeyib talan etmekle dolanmaq olmaz.
ikinci delil, emel ve eksul-emel qanununa gore eger islam birdefelik koleleri azad e`lan etseydi, ola bilsin zulm gormush koleler ozlerinde vucuda gelmish e`tiqadlara gore qanli inqilablara el atsinlar, neticede, umumi emniyyete zerbe deyerdi. bu movzunun tarixde oxshari vardir. montoskye, fesadlar ve kolelerin birdefelik azad olunmasi baresinde yazir: saysiz sayda kolelerin birdefelik azad olunmasi selah deyildir. chunki, cemiyyetde nezm qanunlarinin pozulmasina sebeb olar. numune uchun bele yazir:
Velisin sheherinde koleler deste cemi azad olub sechkilerde sesverme huququ qazanirlar. ekser sesi ele getirib bele bir qanun yazirlar ki, ona esasen, her kim azad (kole olmayan) shexslerden biri ile evlense, kolelerden birisi toyun ilk gecesinde azad bakire qadinla yatmali, ikinci gece ise beye tehvil vermelidir. uchuncu delilden otru tarixchi, kuteov lubonun ishare etdiyi metlebe diqqet etmek kifayetdir. o da budur ki, koleler qedim zamanlarda kole sheklinde yashadiqlarina gore ve tufeyli heyat surdukleri uchun iste`dasiz ve tecrubesiz boyuyurduler. deye bilerik ki, eger islam butun koleleri birdefelik azad e`lan etseydi, kifayet qeder iste`dlari ve tecrubeleri olmadiqlarina gore musteqil yashayish heyati teshkil ede bilmeyib, neticede, amerka koleleri kimi azad olduqdan sonra hemin sebebden mehv ola bilerdiler.
Yuxaridaki sebeblere gore deye bilerik ki, islamda qanunverici, kolelerin birdefelik azad olmasina el atmir. belke de, onlarin azadliginin tedricle olmasi sheraitini hazirlayir. indi de islam dininin, kolelerin azad ve xilas olunmalari baresindeki nezerine baxaq. evvelce, islam, kolelerinin veziyyetinin qanunu shekilde tanimasi ve sherietde onlarin xususi hokmlerine ishare etmesine nezer salaq. daha sonra exlaqi yollari arashdiraq.
islamda kolelerin azad olunma yollari
Birinci: yazishma. bu yolla kole ve malik arasinda qerar baglanilir. bu esasla ki, kole bir miqdar pul verib azad olur. eger ohdesine goturduyu meblegden vere bilmese, sheriet hakimi beytul-maldan verib onu azad etmelidir.
Ikinci: tedbir. bu me`nada ki, malik qerara alir ki, oldukden sonra kole azad olunsun.
Uchuncu: eger birisi ata-ana, baba, nene, ovlad, ovladin ovladi, baci, bibi, xala, qardash qizi, bacisi qizina malik olsa, derhal onlari azad etmelidir.
Dorduncu:eger birisi kolenin bir qismini azad etse, o kole tamamile azad olar.
Beshinci: eger keniz agasindan ovlad dunyaya getirse, azad olar.
Altinci: eger kole kufr muhitinde olmasindan evvel, muselman olsa, azad olar.
Yeddinci: her vaxt malik, kolenin qulagi, burnu ve ya her hansi bir uzvunu kesse, kole azad olar.
Sekkizinci: eger kole, kor, cuzam, beres, axsaq olsa ve yataga dushse, azad olar. yashayish xerci ise beytul-maldan veriler.
Doquzuncu: eger veresesi olmayan servetli olse, bele shexsin kolesi ondan alinib azad olunar. mal-dovlet de koleye chatir.
Onuncu: 'vesail shie' kitabinda bele bir unvanda fesil var ki, imanli muselman kole, yeddi ilden sonra azad olunur.
On birinci: zekatin serf olunan sekkiz yerinden biri de, kolelerin alinib azad olunmasidir.
On ikinci: eger birisi oz nezir ve ehdine emel etmese, andini sindirsa, orucunu qesden yese, birini xetadan oldurse ve mehremlerinden biri ile xeta etse, keffare vermelidir. bu keffarelerden biri de kole azad etmekdir.
Emeli ve exlaqi yollar
Muqeddes islam dini, emeli ve exlaqi cehetden kolelerin azad olunmasi shertini hazirlamishdir. numune uchun islam peygemberinin (sellellahu eleyhi ve alehi ve sellem) ve me`sum imamlarin (eleyhimussalam)-min emeli ve exlaqi reftarlarina baxaq.
Tarixchiler yazir: islam peygemberi (sellellahu eleyhi ve alehi ve sellem), zeyd ibni haris kimi koleleri azad edirdi. o vaxt muselmanlar bir-birinin ardinca hezretden numune goturub koleleri azad edirdiler. islam peygemberi (sellellahu eleyhi ve alehi ve sellem) zeyd ibni harisi azad etmesinden elave, onu cehishin qizi ile evlendirir ve qisa muddetden sonra ayrilirlar. yene de islam peygemberi (sellellahu eleyhi ve alehi ve sellem) zeydin oglu usameni, islam qoshunlarina bashchi te`yin edir. muhacir ve ensarin boyuklerinin ona tabe olmalarini teleb edir.
hezreti Eli (eleyhissalam) oz elinin zehmeti ile qazandigi puldan, min koleni azad edir.
Tarixchi corc zeydan yazir: ebdullah ibni suleyman yetmish min kenizi azad etmishdir.
ISLAMDA HIQUQ NEZERIYYESI (imam Seccad (e)-in 'Risaletul-huquq' kitabinin sherhi)
|
