Tefekkur qefletin qeti dushmeni ve qelbin saflashmasinda en muhum sebeblerdendir.
Fikirde olan kuduretin getmeyinde, qarshisini almaqda, qurur evini (dunya) sade, ebedishadliq evine (axiret) uz tutmaqda tefekkurun boyuk rolu var.
O, ibadetlerin bashinda durur, itaetlerin cani ve ruhudur.
Hedisde var ki, ibadetlerin en efzeli, Allah ve onun qudretinde tefekkur etmekdir.
Tefekkur bendenin Allaha yetishmesine, itaeti ise bendenin Allahin sevabina nail olmasina sebeb hesab edirler.
Allahin ozune yetiren, onun sevabina yetiren emelden yaxshidir.
Hemchinin tefekkur qelbe, ibadet ise bedene mexsusdur.
Qelb bashqa uzvlerden shereflidir.
Demek qelbin emeli de, bashqa uzvlerin emelinden sherafetli olacaqdir.
Hedisde var ki, bir saat tefekkur bir il ya altmish il, yaxud da yetmish il ibadetden yaxshidir.
Hedislerin muxtelifliyi tefekkur derecelerinin muxtelif oldugu ile elaqedardir.
Tefekkur insana cehennemden nicat verer.
Hedisde var ki, ibadet, namaz ve orucun choxlugu ile deyil, ibadet, Allah ve Onun yaratdiqlari barede dushunmekledir.
Ey insan, herden bir kechmishdekiler haqda fikirlesh.
Gor onlarin evveli, axiri ve sahib olduqlari var-dovlet nece oldu, kimin uchun qoyub getdiler, ne qazandilar, nece oz dunyalarindan uzulushduler ve ondan mehrum oldular?

 

Ipek uzerinde yatan ve yer uzerinde saymazyana gezenler nece oz malindan, ehl-eyalindan, qesr, imaret, keniz ve qulluqchularindan ayrildilar, eynine kefen geyib, zerif uzunu torpaga qoyub, eqreb ve ilanlara yoldash olub tek-tenha qebirin sakini oldular.
" Herden bir olum ve onun qefilden gelmesini fikirlesh.
Onun vaxti vardir ki, yetishdikde ne bir an tez ve ne bir an geciker ve o vaxt hech kime bir deqiqe de mohlet verilmez.
Bu ani hech vaxt unutma! Allahin izni olmayinca hech kese olum yoxdur ve her birinin vaxti teyin olunmushdur.
Furset variken ozunu ona hazir et, tovbe ve saleh emel ile ona hazirlash, onu yungul tutma, ondan qafil olma.
Chox insani olum birden yaxalayib ki, ne Allahi zikr etmeye ve ne tovbe etmeye mohlet tapiblar.
Tovbeni texir etdiyine gore hesret ve peshmanchiliq cheken keslerden olmamaq uchun bunu hech vaxt unutma.
Allah taala bu barede bele buyurub: "Ey perverdigarim, terk etdiklerimin evezinde saleh emeller yerine yetirmeyim uchun meni yeniden heyata qaytar.
" Ey insan, dunya evi ezab, eziyyet, mesheqqet ve beladan bashqa bir shey deyil, onun yaxshisi pisine qarishmish, rahatligi ise ezabla birgedir.
Allah taala burada rahatliq yaratmamishdir.
Allah taala hedislerin birinde buyurur: "Bendelerim menden dunyada rahatliq isteyirler, bir halda ki, men onu yaratmamisham. Yaratdigim ebedi cenneti ise menden istemirler".
Ey insan, bunlari derk etdikden sonra chetinlikler sene asanlashar, axiret uchun sey etmeye regbet ve hevesin choxalar.
Dunyada zehmet ve mesheqqetin labud oldugunu bilenden sonra daimi olan cennet xatirine bu mesheqqetlere dozmek chox asan olar.
Qarshidan gelen olumden sonraki heyat, qebir, berzex, mehsher, emeller ve eqideni tecessumu, hesab, sirat (korpu), mizan, Allahin mutteqilere veed etdiyi cennet ve onun novleri, hemchinin gunhkarlara veed etdiyi cehennem ve ezabinin qisimleri barede fikirlesh.
Ey insan, sene var- dovletinin yalniz Allah yolunda serf etdiyini fayda vereceyi haqqinda dushun.

 

 

Chunki onlarin arasindan ozune birce kefen apara bilersen.
Arvad-ushaqlarin, sevimlilerin ve yaxinlarinin seni tenha oz emellerinle qebire qoyub getmekden bashqa hech bir chareleri yoxdur.
Orada sene xeyir veren yalniz Allaha xatir etdiyin emellerindir ki, onlar seninle bir olacaq ve ayrilmayacaqlar.
Deyilenler barede duzgun fikirleshsen gozel ishleri choxaldacaq, niyyetini saflashdiracaq ve helak olmaqdan nicat tapacaqsan, hemchinin furseti elden vermeden sabahin uchun chalishacaqsan.
Hedisde var ki, zohdun en feziletlisi olumu yada salmaqdir, ibadetlerin en feziletlisi olumu yada salmaqdir, tefekkurun en feziletlisi olum haqda fikirleshmekdir.
Her kes olumu yad etmese omrunu faydasiz ishlere ve her kes olumu yad etse, omrunu duz yolda serf etmishdir.
Olum insana en gozel nesihetchi ve chetinliklerde yaxin komekchidir.
olumu yada salmagin ne qeder muhum oldugu barede onun chetinliye dushmush insanin ishini asanlashdirmagi, var- dovletini ecre sebeb olan yere xerc etmesi ve bendeni lazimsiz ishlerden chekindirmesi kimi xususiyyetlerini demek kifayetdir. Ne gozel deyibler: "olum haqda tefekkur, chetinlikleri asanlashdirar, qiyamet gunu fayda veren ishlere regbet artirar, olumden qabaq tovbe etmeye ve hazirliga sovq eder, uzun arzulara son qoyar ve bendenin hesret chekmeyine imkan vermez".