| Main » Files » Əxlaq » Gözəl əxlaq dinin yarısıdır |
ƏDƏB NƏDİR?
| 2013-07-17, 5:27 AM | |
ƏDƏB NƏDİR?  *
Ədəb, söz mənası ilə, qanuni bir davranışda əks olunması lazım olan
gözəl görünüşdür. Bu gözəllik, ya dindən qaynaqlanar və ya ağıllı
insanların cəmiyyətləri nəzərində var olar. Dua edərkən və ya bir
yoldaşla qarşılaşıldığında güdüləcək ədəb qaydaları kimi. Buna
davranışın zərifliyi də deyilə bilər. Ədəb mütləq qanuni olan, qadağan
olmayan mövzularda söz mövzusu ola bilər. Buna görə zülmün, xəyanətin,
yalanın, çirkin və iyrənc işlərin ədəbi olmaz. Ayrıca ancaq iradə
nəticəsni olan və birdən çox alternativi olan hərəkətlərdə reallaşa
bilər. Çünki ancaq o təqdirdə bu
hərəkətin bəzi növləri ədəbli və digər bəziləri ədəbə zidd ola bilər.
Məsələn İslamda yemək yemə ədəbi kimi. Bu ədəbin ən əhəmiyyətli
qaydalarına görə, yeməyə bəsmələ ilə başlayıb Allaha həmd edərək son
verməli və tam doymadan əvvəl süfrədən qalxmalıdır. Başqa bir nümunə,
namazda oturma ədəbidir. Bunun üçün bədəni tarazlıqda tutacaq şəkildə
sol yan üzərinə oturub, sağ ayağın üstünü sol ayağın iç qisimi üzərinə
qoymalı, əlləri düz qapaqlarının üzərinə qoymalı və gözləri qucağına
doğru baxmalıdır. O halda ədəb, iradəyə
bağlı davranışlardakı gözəl görünüş deməkdir. Gözəllik də əsl mənasnı
ilə həyatın məqsədinə uyğun olma mənasını daşıyar. Bu mənasnı ilə
gözəllik, dəyişik cəmiyyətlərin baxışlarına görə fərqlilik göstərməz.
Lakin praktikada nümunələri baxımından çox böyük fərqliliklər göstərər.
Qövmlərin, millətlərin, dinlərin, məzhəblərin, hətta ailə kimi kiçik
ictimai vahidlərin dəyişməsiylə, ədəblə əlaqədar davranışların gözəl və
ya çirkin olaraq təyin olunmasında fərqlilik görülər. Bir
qövmdə elə ədəb qaydaları etibarlı olar ki, bunlar digər qövmlər
tərəfindən naməlum. Bir qövm tərəfindən xoş qarşılanan elə ədəb
qaydaları ola bilər ki, bunlar digər qövmlər tərəfindən çirkin görülərək
qınanar. Məsələn insanların bir-birləri ilə qarşılaşdıqlarındakı
salamlaşma ənənəsi kimi. Bu ənənə İslamda salam vermək şəklindədir.
Allahdan gələn, mübarək və təmiz bir yaxşılıq xahişi olaraq tətbiq
olunar. Bəzi qövmlərdə şapka çıxararaq, bəzilərində əli baş xəttinə
qədər qaldıraraq, başqa bəzilərində başı əyərək, rüku edərək (diyarın
əyilərək) və ya başı yelləyərək yerinə yetirilər. Necə ki qadınlarla
qarşılaşıldığında qərblilərin etdikləri elə tətbiqlər var ki, İslam
bunları çirkin görərək qınamaqdadır. Cəmiyyətdən cəmiyyətə dəyişən belə
tətbiqlərin nümunələri çoxdur. Tək bütün
bu fərqliliklər, nümunələrin təyin olunması mərhələsində görülər. Yoxsa
gərək davranışlara əks olunması lazım olan gözəl görünüş mənasındakı
ədəbin təməlində və gərəksə ədəbə uyğun davranışların təqdir edilməsi
barəsində bütün ağılı başında insanlar görüş birliyi halındadır. Belə
ki, bu mövzuda fərqli fikirdə olan iki adama belə rast gəlinməz. *
Yuxarıda söylədiyimiz kimi gözəllik, ədəbin dayaqlarındandır və
dəyişik cəmiyyətlərin özlərinə xas məqsədlərinə görə fərqlilik göstərər.
Bundan, cəmiyyətlərin ədəb qaydalarının bir-birindən fərqli meydana
gəlinin zəruri olduğu nəticəsi çıxar. Buna görə ədəb hər cəmiyyətin
aynası kimidir; o cəmiyyətin ümumi əxlaq xüsusiyyətlərini əks etdirər.
Bu əxlaq xüsusiyyətlərini isə, o cəmiyyətlərin həyatdakı məqsədləri
nizamlar və onları cəmiyyətlərindəki faktorlarla, bir hissəsi təbii və
bir hissəsi təsadüfü olan dəyişik faktorlar içlərinə, vicdanlarına
yerləşdirər. Buna da diqqət yetirmək
lazımdır ki, ədəb qaydaları ilə əxlaq qaydaları eyni şey deyil. Çünki
əxlaq qaydaları, nəfslərdə yerləşən köklü ruhi bacarıqlar ikən; ədəb
qaydaları, əks olunmalarını insanın dəyişik nəfsi sifətlərdən
qaynaqlanan davranışlarında göstərən gözəl görünüşlərdir. Bu ikisi
arasında da böyük fərq vardır. Buna görə ədəb qaydaları, əxlaq
qaydalarından qaynaqlanar və əxlaq qaydaları da cəmiyyətin xüsusi
məqsədiylə uyğunlaşma içində olan gərəklərindəndir. Bu vəziyyətdə
insanın davranışlarında güdəcəyi ədəb qaydalarını təyin edən faktor,
həyatında arxasından qaçdığı məqsəddir. Bu məqsəd insanın nəfsi üçün bir
xətt çəkər və insan həyatı boyunca və məqsədinə yaxınlaşma müddətində
hər hansı bir davranışda olarkən o xəttin xaricinə çıxmaz. tebyan | |
| Views: 830 | Downloads: 0 | Rating: 5.0/1 | |
| Total comments: 0 | |
