 SHEYX NIZAMI GENCEVI
Nizami 1141-ci ilde Azerbaycanin qedim sheherlerinden olan Gence sheherinde senetkar ailesinde anadan olmushdur. shair butun omru boyu orada yashayib-yaratmish ve 1209-cu ilde Gencede de vefat etmishdir. Nizami tehsilini Gence medreselerinde almish, daha sonra shexsi mutaliye yolu ile orta esr elmlerini mukemmel oyrenmish, xususen de Yaxin sherq xalqlarinin shifahi ve yazili edebiyyati ile yaxindan tanish olmushdur. Turk dilinden bashqa ereb ve fars dillerini de mukemmel bilen shairin yunan dili ile de tanish oldugu, hemchinin qedim yunan tarix ve felsefesini, astronomiya, tibb ve hendese elmlerini yaxshi menimsediyi eserlerinden aydin gorunur. Nizami saray shairi olmaqdan qetiyyetle imtina etmish, halal zehmeti ile dolanmishdir. Teqriben 1169-1170-ci ilde Derbend hokmdari Seyfeddin Muzefferin keniz kimi hediyye gonderdiyi qipchaq qizi Afaq (Appaq) ile evlenmish, 1174-cu ilde oglu Mehemmed anadan olmushdur. Nizami Gencevi yaradiciliga lirik sheirlerle bashlamishdir. eserlerinden melum olur ki, shair boyuk divan yaratmish, qezel ve qesideler muellifi kimi shohretlenmishdir. Lakin 20 min beyt hecminde oldugu qeyd edilen bu divandaki sherlerin chox az hissesi dovrumuze gelib chatmishdir. Nizami Gencevi butun yaradiciligi boyu lirik sherler yazmish, sonralar poemalarinda ireli surduyu mutereqqi ictimai-felsefi fikirlerini ilk defe hemin sherlerinde ifade etmishdir.Nizami Gencevi lirikasi yuksek senetkarligi, ilahiliyi, insan taleyi haqqinda humanist dushunceleri ile sechilir. Lakin Nizami Gencevi dunya edebiyyati tarixine mesnevi formasinda yazdigi 5 poemadan ibaret 'Xemse' ('Beshlik') muellifi kimi daxil olmushdur. 1177-ci ilde bitirdiyi 'Mexzenul-esrar' ('Sirler xezinesi') adli ilk poemasi shaire boyuk shohret qazandirmishdir. iii Togrulun sifarishi ile qeleme aldigi poemasini 1180-ci ilde bitirmish ve Mehemmed Cahan Pehlevana gondermishdir. Cahan Pehlevanin olumunden sonra taxta chixan Qizil Arslan Gence yaxinliginda oz chadirinda shairle gorushmush ve onun nesihetlerini dinlemish, shaire 'Hemdunyan' adli bir kend bagishlamishdir. 1188-ci ilde shirvan hokmdari 1-ci Axsitan shaire movzusunda bir eser yazmagi sifarish etmishdir. Nizami Gencevi bundan boyun qachirmaq istese de oglunun tekidi ile teklifi qebul edib az muddetde poemasini (sherqde ilk defe) yaratmishdir. 1196-ci ilde elaeddin Korpe Arslanin adina eserini, nehayet, omrunun sonlarina yaxin butun edebi-estetik, ictimai-felsefi gorushlerini yekunlashdirdigi (teqr. 1203) poemasini qeleme almishdir. Nizami Gencevinin ilkin sherq intibahinin zirvesi olan yaradiciliginda dovrunun en humanist, umumbesheri ictimai-siyasi, sosial ve menevi-exlaqi ideallari parlaq bedii eksini tapmishdir. Nizami Gencevi uchun shexsiyyetin en yuksek meyari insanliq idi. Onun yaradiciligi humanizm, yuksek senetkarligi ile Zaqafqaziya, Yaxin sherq xalqlari (fars, tacik, hind, efqan, kurd, turkmen, ozbek, qazax, qirgiz ve s.) edebiyyatlarinin inkishafina guclu tesir gostermish, dunya medeniyyeti xezinesine daxil olmushdur. Nizami Gencevinin eserleri dunyanin bir chox xalqlarinin diline tercume olunmushdur. eserlerinin nadir elyazma nusxeleri bir chox sheherlerin (Moskva, Sankt-Peterburq, Baki, Dashkend,Tebriz, Tehran, Qahire, istanbul, Dehli, London, Paris ve s.) mehshur kitabxana, muzey ve elyazmalari fondlarinda qiymetli inciler kimi qorunub saxlanilir. Gencede defn olundugu yerde Nizami Gencevinin mohteshem meqberesi ucaldilmishdir. |
