 SHEYX NESREDDIN TUSI
Nesireddin Tusi 1201-ci il 18 Fevralda Hemedan sheherinde anadan olmushdur. ilk tehsilini atasindan almish, sonra Hemedan ve Tus sheherlerinde dovrunun taninmish alimlerinin - ibn Sina ve Behmenyarin davamchilarinin yaninda tehsil gormushdur. Aldigi herterefli ve derin bilikler Mehemmedi az bir vaxtda elmi muhitde meshhurlashdirir. Hele genc yashlarindan etibaren o, bir sira hokmdarlarin diqqetini celb edir. Otuz yashinda iken Kuhistan ismaililerinin rehberi Nasireddin Mohteshem onu sarayina qonaq chagirir ve genc alimden exlaq barede kitab yazmasini xahish edir. 1235-ci ilde Nesireddin Tusi sonralar ona dunya shohreti getiren ve bir chox dillere tercume olunan meshhur 'exlaqi Nasiri' eserini tamamlayir. Ancaq kitab hokmdarin xoshuna gelmir ve Tusi hebs olunaraq, ismaililerin elchatmaz dag zirvelerinde yerleshen 'elemut' ('Qartal yuvasi') qalasina aparilir. O, burada surgun heyati kechirir. Qesrden chixmaq huququ elinden alinmish Tusi ismaililerin yaninda kechirdiyi 12 ilden bir qeder artiq muddetde dozulmez menevi sixintilarina baxmayaraq, bir neche elmi eser yaza bilir. Alim 1242-ci ilde meshhur 'sherhul - isharat' (ebu eli Sinanin 'isharat' adli felsefi risalesine sherhler) eserini tamamlayir. 1253-cu ilde chingiz xanin nevesi Hulaku xanin Yaxin sherqe yurushu bashlayir. Onun qoshunlari fetholunmaz sayilan 'elemut' qalasini da tutur, Nesireddini ve diger alim mehbuslari azad edirler. Nesireddin Hulaku xanin shexsi meslehetchisi teyin olunur. Ele ilk gunlerden Nesireddin Hulaku xanin bir chox vacib siyasi tedbirlerinin heyata kechirilmesinde mesuliyyeti oz uzerine goturur. oz dovrunun bir chox alimleri kimi, Nesireddin Tusi de elmin muxtelif sahelerini derinden menimsemishdi. Onun qeleminden chixan yuzden artiq ciddi eser elmin astronomiya, riyaziyyat, fizika, tibb, felsefe, etika, mentiq ve diger sahelerine hesr olunmushdu. Bununla bele Nesireddinin yaradiciligindan astronomiya ve riyaziyyat uzre tedqiqatlar xususi yer tutur. Tusi bu sahelerde aparilmish iyirmiden artiq ugurlu arashdirmanin muellifidir. Riyaziyyata hesr etdiyi eserler yalniz erebce, astronomiya uzre tedqiqatlari ise hem fars, hem de ereb dillerinde yazilmishdir. Tusi resedxana qurmaq haqqinda choxdan fikirleshirmish. Bagdad alinan kimi, Nesireddinin Hulaku xandan icaze isteyib, ishe bashlamasi da bunu subut edir. Bir ilden de az bir muddetde o, resedxananin tikileceyi yeri mueyyenleshdirir, eyni zamanda astronomik cihazlar hazirlayir, muxtelif sheherlerden burada yaradilacaq kitabxana uchun qiymetli kitablar getirdir ve resedxanada arashdirmalar aparmaqdan otru dunyanin bir chox olkesinden alimler devet edir. Tusi ozu 'Zici-ilxani' adli eserinde bu barede bele yazir: 'Hulaku xan etraf vilayetlerden astronomik mushahideler apara bilen alimleri chagirmagi teleb etdi: Demeshqden Muveideddin Ordini, Mosuldan Fexreddin Maragayini, Tiflisden Fexreddin ixlatini, Qezvinden Necmeddin Debiranini.' Diger qaynaqlardan ise dovrun en taninmish alimlerinden Qutbeddin shirazi, shemseddin shirvani, Cemaleddin ez-Zeydi Buxari, Fao Mun-chi ve digerlerinin de Maraga resedxanasinda chalishdiqlari melum olur. Resedxananin tikintisi 1259-cu ilde Maraga sheherinin qerbindeki tepenin doshunde bashlanir. Nesireddin resedxana binalarinin layiheleshdirilmesinde ve astronomik cihazlarin qurulmasinda shexsen ishtirak edir. Gorkemli astronom ve konstruktor Mueyyideddin Ordi ile birlikde onlar resedxanada besh yeni, bir o qeder de kohne konstruksiyali astronomik cihaz qurashdirirlar. Yeni konstruksiyalari alimlerin ozleri ishleyib - hazirlayir. Bundan bashqa Maraga resedxanasinda bir sira astronomik meselelerin helli uchun zeruri sayilan, hemchinin tedris meqsedile istifade olunan yer ve goy qlobuslari da hazirlanirdi. Ordinin oglu Mehemmed terefinden hazirlanmish goy qlobuslarindan biri bizim gunlere qeder chatmish ve hal-hazirda Drezdende saxlanir. Resedxananin nezdinde 400 min kitab saxlanan kitabxana ve bu elmi merkezi kadrlarla techiz etmekden otru mekteb fealiyyet gosterirdi. Maraqli burasinda idi ki, resexanada Muselmanlarla birge xristianlar, buddistler, nestorianlar ve iudaistler de chalishirdi. Bunlar turkler, farslar, erebler, monqollar, chinliler, gurculer, tatarlar, yehudiler ve diger milletlerin numayendeleri idiler. Tusinin tikdirdiyi resedxana oz hecmine gore sherqin butun meshhur resedxanalarini geride qoyur. Maraga resedxanasinda chalishan emekdashlarin elmi fealiyyeti ve astronomik mushahideleri 'ilxanilerin astronomik cedvelleri' adlandirilan kollektiv eserin yaranmasina getirib chixarmishdi. Nesireddin Tusi dunyasini 1274-cu ilde 25 iyunda Bagdadda deyishmish ve orada 'Came mescidi'nde torpaga tapshirilmishdir. Onun uch oglu olub: esileddin Hesen, Fexreddin Ehmed ve Sedreddin eli. Nesireddin oldukden sonra uchuncu oglu uzun muddet resedxanaya rehberlik etmishdir. |
